عناصر غذایی پر مصرف (ماکروالمنتها)
همانطور که ذکر شد این عناصر شامل ازت، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و گوگرد میباشند که به مقدار زیاد مورد نیاز گیاه هستند. از نظر نقش عناصر پر مصرف در درختان میوه و گیاهان بطور عمومیمیتوان گفت که در ساختمان سلولی و اندامها و بافتهای گیاهی مورد استفاده قرار میگیرند. میزان برداشت این عناصر از خاک بستگی به نوع گیاه دارد و بطور متوسط حدود 100 الی 400 کیلوگرم در هر هکتار میباشد.
1- ازت (N)
ازت کم و بیش در هر خاکی وجود دارد منبع اصلی آن که گیاهان مورد استفاده قرار میدهند گاز N2 موجود در جو است. ازت عنصری پویا است که بین هوای خاک و موجودات زنده در گردش است.
مقدار آن در خاکهایی که حاوی مادة آلی زیاد هستند بیشتر است همچنین در مناطق مرطوب بیشتر از مناطق خشک است. ازت در خاکهای سنگین تر بیشتر از خاکهای سبکتر و شنی میباشد. این عنصر غذایی به دو شکل NH4+ و NO3- قابل جذب برای گیاهان و درختان میوه میباشد و اشکال دیگر آن نظیرN2 ، NO2 و N2O و … برای درختان میوه غیر قابل جذب میباشد. مقدار متوسط آن در خاک بین 02/0 تا 5/0 درصد است و در گیاه بین 5/0 تا 3 درصد میباشد. درختان میوه بطور متوسط 50 تا 400 کیلوگرم ازت در هکتار در سال برداشت میکنند و باید در هر سال این مقدار ازت در اختیار آنها قرار گیرد. ازت همچنین در اثر فعالیت باکتریهای ازت ساز در خاک تجمع مییابد بنابراین اکیداً توصیه میشود که از آتش زدن علفهای هرز در مزارع و سطح باغها جداً خوداری شود زیرا آتش باعث از بین رفتن این موجودات مفید خاک میشود و همچنین مواد آلی را که باعث بهبود وضعیت خاک میگردد نابود میسازد. ازت از طریق مصرف خاکی و هم از طریق محلولپاشی میتواند در اختیار درختان میوه قرار گیرد. از آنجایی که حلالیت بالایی در آب دارد میتواند در دو یا سه قسط بصورت مصرف خاکی (پخش سطحی) در اختیار درختان میوه قرار گیرد. بهترین pH برای جذب ازت بوسیله درختان میوه 6 تا 8 میباشد.
1 – 1 - نقش ازت در درختان میوه
ازت مهمترین عنصر غذایی در تغذیه درختان میوه میباشد که تعیین کنندة رشد رویشی درختان است. ازت در رشد رویشی، گلدهی، تشکیل میوه، عملکرد محصول، رسیدگی میوهها و مسائل فیزیولوژی پس از برداشت در اکثر محصولات باغبانی دخالت دارد. ازت در ساخت ترکیبات پروتئین و اسیدهای آمینه و کربوهیدراتها نقش فعال دارد. همچنین میزان ازت در رنگبندی میوهها مؤثر است.
از آنجایی که اندامهای جوان و در حال رویش درختان میوه نیاز زیادی به این عنصر دارند، ازت در گیاه به شدت متحرک بوده و به قسمتهای در حال رویش منتقل میشود. ازت در گلدهی بسیار مؤثر بوده و باعث افزایش گلدهی در درختان میوه میشود و بنابراین تشکیل میوه و عملکرد را نیز افزایش میدهد. ازت در رسیدگی میوه مؤثر است و چنانچه غلظت آن در گیاه بیش از حد مطلوب باشد باعث رسیدگی بیش از حد میوه ها شده و از عمر انباری آنها میکاهد. دادن کود حیوانی که با ازت غنی شده باشد باعث افزایش اندازة میوه ها میشود و ازت اثر غیر مستقیم بر حجم میوه خواهد داشت. ازت بیش از حد باعث اختلال در رنگبندی میوه ها میشود (خصوصاً در درختان سیب) و اثر منفی در این امر دارد. همچنین ازت بیش از حد علاوه بر اینکه باعث افزایش رشد علفهای هرز در باغهای میوه میشود باعث کاهش مقاومت درختان میوه در مقابل آفات و بیماریها میگردد.
2-1- علائم کمبود و بیش بود ازت
اولین علامتی که از کمبود ازت مشاهده میشود، کاهش رشد رویشی درخت میباشد. همانطور که بیان شد ازت در گیاه کاملاً متحرک میباشد و در اثر کمبود معمولاً برگهای پیر به زردی میگرایند در حالی که برگهای جوان سبز باقی میمانند. بنابراین منظرة عمومیباغ به زردی میگراید (این علامت در هنگام کمبود آهن نیز مشاهده میشود). در درختان میوه در این حالت برگهای قسمت پایین تاج زرد شده و برگهای سر شاخه ها سبز میباشد. کوچک بودن میوهها و کاهش عملکرد محصول نیز از نشانههای دیگر کمبود ازت میباشد. ریزش بیش از حد گلها و میوه ها در باغ از علائم کمبود ازت در باغ است همچنین افزایش بیش از حد مطلوب ازت نیز باعث ریزش گل میگردد. افزایش رشد علفهای هرز، بد رنگ شدن میوهها یا آلوده شدن درختان میوه به آفات و بیماریها و رنگ سبز بسیار تیرة برگها میتواند ناشی از زیادی ازت (بیش بود) باشد. جذب و مصرف ازت بوسیله گیاهان به میزان مواد آلی (کربن) و نسبت C/N بستگی دارد به همین جهت باغداران عزیز همراه با کودهای شیمیایی ازته از مواد آلی و کودهای حیوانی نیز در باغ خود استفاده مینمایند. ازت اثرات رقابتی با سایر عناصر نشان میدهد بطور نمونه بالا بودن مقدار فسفر باعث کاهش غلظت ازت شده و برعکس اگر میزان بـور در خاک کم باشد، افزایش ازت بیشتر باعث تشدید کمبود بور میشود و این عمل از طریق کاهش جذب بور صورت میپذیرد. همچنین اگر مقدار منگنز در خاک خیلی زیاد باشد جذب ازت با اختلال روبرو میشود. اثر ازت بر روی رفتار دو عنصر یا بیشتر نیز نمود پیدا میکند بطور مثال در مقادیر زیاد ازت، افزایش پتاسیم باعث کاهش غلظت منیزیم در گیاه میشود. در حالی که در مقادیر کم ازت این اتفاق نمیافتد (به جداول پیوست مراجعه شود).
3-1- راههای پیشگیری از کمبود و بیش بود ازت
مهمترین کودهای ازتة موجود برای استفاده باغداران و کشاورزان عزیز اوره، نیترات آمونیوم و سولفات آمونیوم میباشند. اوره دارای 46% ازت بوده و حلالیت بسیار بالایی در بین کودهای ازته دارد و بیش از سایر کودها مصرف میشود. از آنجایی که شکل دانههای آن بصورت سفید و شکری است به آن کود شکری نیز میگویند. اوره به راحتی با کودهای فسفاته و پتاسیم قابل اختلاط است و از آنجایی که اوره حلالیت بالایی در آب دارد میتوان آن را با سموم مخلوط و در غلظتهای توصیه شده به صورت محلول پاشی استفاده کرد. این کار علاوه بر اینکه حجم عملیات کشاورزی را کاهش میدهد در کاهش هزینهها نیز مؤثر است اما زمانهای مصرف باید رعایت شود بطوری که اگر زمان سمپاشی مناسب برای مصرف کودهای ازته نباشد نباید این کودها را به همراه سمپاشی مصرف کرد. هر گاه اوره در سطح خاک پخش شود مقداری از ازت آن به شکل آمونیاک در آمده و به هوا تصعید میشود.
اوره را میتوان به میزان 2 کیلوگرم در هر 300 لیتر آب حل نموده و برای محلول پاشی از آن استفاده کرد. اگر محلول پاشی در اوایل بهار و پس از شروع رشد صورت گیرد درختان سیب عکس العمل خوبی نشان میدهند ولی نباید بعد از اردیبهشت محلول پاشی روی درختان سیب انجام شود زیرا باعث جلوگیری از توسعه رنگ میوه میشود. بعضی از درختان میوه مثل هلو، گلابی و تعدادی از میوه ها اورة محلول پاشی شده روی شاخ و برگ را مورد استفاده قرار نمیدهند. نیترات آمونیوم محتوی 33% ازت است و به شکل دانهای بوده و جاذبالرطوبه است و به همین دلیل خیلی زود کلوخهای میشود و مصرف آن را با مشکل مواجه میسازد. خطر دیگر نیترات آمونیوم، خاصیت انفجاری آن است. سولفات آمونیوم دارای 21% ازت و 24% گوگرد است و مناسب برای خاکهای آهکی میباشد. این کود کمتر با آب شسته شده و از دسترس خارج میشود. سولفات آمونیوم خاصیت اسیدزایی دارد و بنابراین مصرف آن درخاکهای آهکی مناطق خشک و نیمه خشک توصیه میشود و در این حالت pH خاک را بصورت موضعی بهبود میبخشد. این کود حاوی دانههای درشت است و حمل و نقل آن آسان میباشد. این کودها را میتوان بصورت چالکود در اواخر زمستان در اختیار درختان قرار داد. پخش سطحی (خصوصاً برای درختان حاوی ریشههای سطحی مانند انگور و گیاهان گلخانهای) و محلول پاشی نیز روشهای دیگر مصرف این کودها برای رفع کمبود ازت در باغهای کشور است. استفاده از مواد آلی، کود سبز، کود حیوانی و کمپوست نیز میتواند تأمین کنندة ازت باغها باشد اما به تنهایی کافی نیست. کودهای شیمیایی ازتی چون در آب محلول میباشند، میتوانند از طریق سیستم آبیاری و مخلوط با آب آبیاری در اختیار درختان میوه قرار گیرند. این روش خصوصاً به شکل پخش سطحی باعث افزایش رشد علفهای هرز در باغها میشود. آبیاری بیشترمیتواند باعث شسته شدن ازت از خاک شده و اثر زیاد بود آن را تعدیل کند.
مشخصاتفنیبرخیازکودهایازته به شرح ذیل میباشد:
کود اوره
پریل: ازت حداقل46 درصد، نم (رطوبت) حداکثر 5/0 درصد، بیورهحداکثر یک درصد، اندازهدانهها حداقل92 درصد بین1 الی3 میلیمتر، حداکثر 5 درصد کمتر از یک میلیمتر، حداکثر کمتر از5/0درصد زیر 2/0 میلیمتر، صفر درصد بیش از 4 میلیمتر.
گرانول: ازت حداقل46 درصد، نم (رطوبت) حداکثر 5/0 درصد، بیوره حداکثر یک درصد، اندازه دانهها حداقل92 درصد بین2 تا 4 میلیمتر، حداکثر 5 درصد کمتر از یک میلیمتر، حداکثر 5/0 درصد زیر 2/0 میلیمتر، صفر درصد بیش از 7/4 میلیمتر.
کود اوره اغلب به صورت دانههای مرواریدی سفید رنگ وجود داشته که در اصطلاح به آن کود شکری نیز میگویند. این کود بسیار در آب محلول بوده و در 20 درجه سانتیگراد حدود 100 گرم کود در 100 میلیلیتر آب حل میشود. اوره در خاک هیدرولیز شده و تولید کربنات آمونیوم مینماید، بنابراین ابتدا اندکی pH آن بالا میرود ولی بعد از چند روز که آمونیوم آن طی فرآیند نیتراته شدن به نیترات تبدیل میشود خاصیت اسیدزایی دارد.
کود سولفات آمونیوم
ازت آمونیاکی حداقل3/20 درصد، اسید آزاد(H2SO4) حداکثر 03/0 درصد، نم (رطوبت) حداکثر 5/0 درصد، اندازه ذرات1 - درشت: حداقل90 درصد بین1-3 میلیمتر، حداکثر 2 درصدکمتر از یک میلیمتر; 2- متوسط: حداقل80 درصد بین3-1 میلیمتر، حداکثر 20 درصد بین 1-2/0 میلیمتر، حداکثر 2 درصد زیر 2/0 میلیمتر; 3- ریز: حداقل60 درصد بین3-1 میلیمتر، حداکثر40 درصد بین1- 2/0 میلیمتر، حداقل2 درصد کمتر از 2/0 میلیمتر.
گرانول: حداکثر 90 درصد 4-2 میلیمتر، حداکثر 2 درصد بیش از 4 میلیمتر، حداکثر 8 درصد 2-1 میلیمتر.
این کود حاوی 24 درصد گوگرد بوده و بهترین کود برای درختان میوه بویژه انگور و مرکبات میباشد. از آن جایی که ازت این کود به شکل آمونیوم و گوگرد آن به شکل سولفات است، آمونیوم آن یا جذب گیاه شده و یا به صورت نیترات در میآید که این خود یک فرایند اسیدزاست، هم چنین ممکن است قسمتی از آمونیوم به صورت تبادلی به ذرات رس متصل شده و کمتر از سایر کودهای ازته تلفات شستشو داشته باشد. سولفات هم علاوه بر خاصیت اصلاح کنندگی، مستقیماً توسط گـیاه جذب میشود.
کود نیترات آمونیوم
ازت کل33 تا 34 درصد، نم (رطوبت) حداکثر 25/0درصد، pH (محلولدرصد)، حداقل/4.
پریل:حداقل95 درصد 6/1 تا5/2 میلیمتر، حداکثر 1 درصد کمتر از 1 میلیمتر.
گرانول: حداقل95 درصد4-2 میلیمتر، حداکثر 1 درصد کمتر از 1 میلیمتر.
کودی است بسیارمحلول، مصرف آن میبایستی با تقسیط بیشتری انجام گیرد. این کود بسیار جاذب الرطوبه است. این کود دارای مقدار مساوی ازت آمونیاکی و نیتراتی است، مقدار تلفات آمونیوم این کود به صورت تصعید به مراتب کمتر از اوره است. به علت جاذب الرطوبه بودن آن ممکن است در انبار به صورت کلوخه درآید. بنابراین بهتر است که در جای خشک نگهداری شود. این کود در باغهای میوه و دیمزارهای مناطق سردسیر و همچنین برای مصرف سرک بهتر از اوره است.
سولفات نیترات آمونیوم
ازت28 درصد (50% نیترات و 50% آمونیوم)، گوگرد 12 درصد.